Studija Mapiranje Stare Srbije je važan korektiv odomaćenim mitovima o Mokranjcu, narodnoj pesmi i izgradnji srpske nacije u 19. veku
Mapiranje Stare Srbije. Stopama putopisaca, tragom narodne pesme
autor: Srđan Atanasovski
izdavač: Biblioteka XX vek / Muzikološki institut SANU, 2017.
ovaj članak je prvi put objavljen u Odiseji #01
Srpska humanistika donekle i dalje boluje od nacionalromantizma. Tako smo, dva veka posle Vuka, i dalje skloni da verujemo kako je među prostim narodom postojala nekakva zrela nacionalna svest koju su vekovima kroz epske pesme prenosili nepismeni slepi guslari; kao i da su Mokranjac i drugi kompozitori i etno-muzikolozi toga doba verno beležili i prenosili pesme koje su se pevale među narodom i predstavljali ih u izvornom obliku.
Knjiga Srđana Atanasovskog Mapiranje Stare Srbije: Stopama putopisaca, tragom narodne pesme u ovom kontekstu predstavlja novo i drugačije štivo. Autor nastoji da na specifičan način pokaže kako su teritorije Kosova i Makedonije uklopljene u simbolički prostor srpske nacije u 19. veku. Naime, često uzimamo zdravo za gotovo kako je Kosovo oduvek bilo, kako se to kaže, „sveta srpska zemlja“. U stvari, sve do otprilike polovine 19. veka, u tadašnjoj Kneževini Srbiji znalo se jako malo o područjima koja su se nalazila na jugu i koja su u to doba i dalje bila deo zalazećeg Osmanskog carstva. Atanasovski pokazuje da su putopisi, u koje ubraja i obrade narodnih pesama čiji su notni zapisi načinjeni na terenu, igrali važnu ulogu u upoznavanju tog prostora, njegovom imenovanju u Staru Srbiju i Maćedoniju odnosno Južnu Srbiju, te njegovom uklapanju u postojeći nacionalni narativ i imaginarijum. Ti putopisi su izlazili u nastavcima u dnevnim novinama i bili jako popularni, pa je upravo kroz te žanrove u javnosti vršeno mapiranje određene teritorije kao nacionalne, jačanje svesti o njenoj jedinstvenosti i uspostavljanje njenog statusa kao „ključne, odnosno supstancijalne teritorije“.
Prvo od ukupno četiri poglavlja nosi naslov Stara Srbija i Maćedonija kroz putopise i narodne pesme. Ono sadrži sažet teorijski i istorijski uvod u problematiku studije, razmatra pitanje teritorijalnosti srpskog nacionalizma na kraju tzv. dugog devetnaestog stoleća (pojam Erenburga i Hobsbauma, koji obuhvata period od 1789. do 1914. godine), i objašnjava zašto su baš putopisi iz Stare Srbije i Maćedonije, kao višeslojni žanr, predmet autorovog interesovanja. Uporedo s tim, Atanasovski kritički sagledava i postojeću literaturu iz razmatranih oblasti – studija nacionalizma, nacionalne istorije, istorije etnografije i slično.
Dok se prvo poglavlje bavi književnom građom, preostala tri su u užem smislu muzikološka i okrenuta pre svega ka aktivnostima istaknutih muzičkih stvaralaca – u prvom redu Stevana Mokranjca, kojem je posvećeno posebno, treće poglavlje knjige, ali i Isidora Bajića, Vladimira Đorđevića i drugih. Atanasovski u ovim poglavljima primenjuje savremen analitički pristup i takoreći „detektivski“ prati u stopu rad ovih muzičkih stvaralaca od rekonstrukcije njihovih putovanja, poređenja terenskih zapisa i arhivske građe sa objavljenim kompozicijama i odomaćenom muzičkom praksom tog doba. Ovim metodom, koji često podrazumeva korišćenje podataka iz više izvora i proučavanje arhivske građe, Atanasovski dolazi do novih zaključaka o procesima nastanka pojedinih kompozicija koje danas imaju kultno mesto u srpskoj muzičkoj kulturi.
Najznačajniji je, svakako, Mokranjčev primer. Do sada je naučna javnost bila u uverenju da su svi njegovi zapisi narodnih pesama već publikovani, i to završno sa 9. tomom Mokranjčevih sabranih dela. Međutim, u analizi Mokranjčevog teorijskog rada, Atanasovski primenjuje nov metod; prateći Mokranjčeve beleške sa terena i upoređujući ih sa objavljenim rukovetima, autor uspeva da rekonstruiše čitav proces koji vodi od beleženja melodija na terenu do njihovog prilagođavanja, menjanja, prekomponovanja, zaključno sa objavljenim rukovetima. Atanasovski tako pokazuje da postoji značajna razlika između Mokranjčevih terenskih zapisa i kasnijih „čistih“ prepisa koje je pravio, i koji su služili kao jedini izvor za njegove objavljene rukoveti. U daljem razmatranju, Atanasovski tumači te razlike kako sa muzikološkog tako i sa ideološkog stanovišta.
Prilagođavanja izvornih zapisa – posebno melodija koje po tadašnjem mišljenju imaju orijentalan i turski prizvuk – muzičkim praksama, ukusu i ideološkim pretpostavkama tadašnje srpske publike
Po mom mišljenju, dva najjača „aduta“ ove knjige su odeljci o putopisima i o Mokranjcu. Pojednostavljeno rečeno, izazov za tematiku ove knjige bio bi u tome što je, u trenutku kada počinje neposredno interesovanje za teritorije koje se od pedesetih godina 19. veka nazivaju Stara Srbija i Maćedonija ili Južna Srbija, srpska nacija već u osnovi formirana na osnovama kulturnih vrednosti Vuka Karadžića i njegovih savremenika i sledbenika. Teritorija koju proučava Atanasovski u tom smislu predstavlja izazov za nacionalno orijentisane autore, jer se ni kulturno, ni muzički, a delom ni etnički, ne uklapa u postojeći nacionalni narativ. Knjiga uverljivo predstavlja ta nastojanja da se, dakle, određena teritorija upodobi i prilagodi postojećim simboličkim matricama. Takođe, ona sadrži kompletan uvid u sve putopise koji su o Kosovu nastali između otprilike 1850. godine i početka Balkanskih ratova. Atanasovski sažeto daje njihov sadržaj, ali ide i korak dalje i pokušava da utvrdi neka opšta mesta, ključne simbole ili predstave koji su karakteristični za čitav žanr. Neka od tih simboličkih čvorišta, mogli bismo ih nazvati formulama ili obrascima, koje koriste srpski putopisci o Kosovu i Makedoniji, autor opisuje kao insistiranje na prevlasti istorijskog vremena, na drevnosti, na medievalizaciji date teritorije…
Možda i vrhunac knjige predstavlja pomenuta precizna rekonstrukcija Mokranjčevog muzičkog rada i puta koji je vodio od njegovog početnog interesovanja za Kosovo, do najava njegovog putovanja u ondašnjim novinama, njegovih zapisa, očekivanja publike, te prilagođavanja izvornih zapisa – posebno melodija koje po tadašnjem mišljenju imaju naglašenije orijentalan i turski prizvuk – muzičkim praksama, ukusu i ideološkim pretpostavkama tadašnje srpske publike i javnog mnjenja. Ovaj istraživačko-detektivski aspekt autorove knjige nije samo najzanimljiviji za čitanje, nego je i izrazito aktuelan – vodeći svetski folkloristi već izvesno vreme govore kako treba napraviti zaokret od toga da pesme objavljene u prošlosti smatramo za „sveto pismo“, i pozabaviti se time kako su one zapravo uobličene, zapisane, dakle, čitavim procesom koji vodi od usmene pesme do objavljenog teksta.
Što se tiče slabosti ove knjige, o njima bi se moglo govoriti mahom krajnje uopšteno kao o potencijalnim slabostima samog pristupa koji Atanasovski koristi. Naime, proučavaoci nacionalizma se uglavnom dele na dve velike grupe. Prvu čine tzv. primordijalisti, koji veruju da je nacija drevni koncept i da poreklo savremenih evropskih nacija možemo pratiti barem od srednjeg veka naovamo. Drugu predstavljaju zagovornici „konstruktivističke“ škole studija nacionalizma poput Smita, Gelnera, Hobsbauma i drugih, koji su osamdesetih godina prošlog veka uverljivo obrazložili gledište da je nacija u osnovi moderan koncept koji nastaje u Evropi nakon Francuske revolucije. Mapiranje Stare Srbije očito pripada ovom potonjem pravcu razumevanja nacionalizma. Stoga, ona se u potpunosti fokusira na prakse teritorijalizacije Kosova i Makedonije u 19. veku, a zanemaruje starija folklorna i pisana svedočanstva u kojima ovi prostori takođe imaju veliki značaj. U tom smislu, moglo bi se prigovoriti da Stara Srbija i Maćedonija postaju ključne teritorije zahvaljujući u dobroj meri upravo ovim starijim tradicijama koje opisuju ličnosti i događaje s tih prostora – pre svega Kosovsku bitku, kao ključne događaje. Ipak, to ne dovodi u pitanje osnovni argument u knjizi da je interesovanje za njihovu teritoriju plod druge polovine 19. veka.
U najkraćem, ova knjiga sadrži elemente muzikologije, studija nacionalizma, imagologije, istorije književnosti i folkloristike, i na koherentan način prati razvoj ideja o Staroj Srbiji i Makedoniji i njihovo saobražavanje u to vreme već postojećoj i konsolidovanoj nacionalnoj simbolici. Ni putopisna književnost o Kosovu ni notni zapisi kosovskih melodija srpskih muzikologa nisu do sada bili obrađeni na ovako sveobuhvatan, studiozan, analitičan i kritički način. Stoga, ona predstavlja jedno teorijski i metodološki dobro utemeljeno a istovremeno i zanimljivo štivo koje putopisnu književnost o Kosovu i notne zapise kosovskih melodija srpskih muzikologa obrađuje na nov i kritički način. — ⊗
